Exodus 13 is zo’n hoofdstuk waarin de dingen opzettelijk en nuttig door elkaar lopen: herinnering, viering en doorvertellen.
Vertellen over de uittocht uit Egypte is in de Exodusteksten niet een verhaal over vroeger. De bedoeling is dat de lezers, de kinderen van Israël, beseffen wie ze zijn: bevrijde slaven. En hoe dat zo is gekomen: God is het conflict aangegaan met de goddelijke machtsverhoudingen in de wereld. Het is de bedoeling dat ze deze ervaringen steeds weer zichtbaar houden: vieren en uitleggen aan hun kinderen.
Daarom lezen we vertellingen die de speciale rol duidelijk maken van tenminste drie verschillende plechtigheden, rituelen om herinnering en identiteit levend te houden. In hoofdstuk 12 is dat de Pesachviering én het feest van de ongezuurde broden, de matses; in hoofdstuk 13 opnieuw het feest van de ongezuurde broden en de instructies voor de wijding van de eerstgeborenen. Ingewikkeld? Ja, bijbelteksten zijn geen archief, maar levende liturgie.

Eerstgeborenen
We zijn als lezers nog midden in het verhaal van de uittocht uit Egypte, maar we krijgen alvast de aanwijzingen voor herinnering en liturgie. Eerst spreekt God Mozes aan over de wijding van de eerstgeborenen.

1JHWH sprak tegen Mozes:
2Wijd aan mij elke eerstgeborene uit elke moederschoot in Israël,
zowel bij mens als bij dier.”

Maar Mozes begint tegenover Israël over meer feesten die gevierd moeten worden wanneer ze eenmaal in het land zijn dat JHWH had toegezegd. Eerst over het feest van de matses, de ongezuurde broden. Dat was ook al uitvoerig aan de orde in hoofdstuk 12. Waarom het nu wordt herhaald, is niet duidelijk. Schrijvers hebben van deze hoofdstukken een collage gemaakt waarin verschillende tradities, uit verschillende perioden bij elkaar zijn gebracht. Dat is ook te zien aan allerlei Exodusfragmenten uit de Dode Zee-teksten, bijvoorbeeld vers 6, waar niet ‘zeven’ maar ‘zes’ dagen staat.
De collage is ook te zien aan de onverwachte overgang van ‘jullie’ naar ‘jij’, vanaf vers 6. Vertalingen maken zulke overgangen vaak onzichtbaar door alleen ‘u’ of ‘jullie’ te gebruiken. Het bijbellezen wordt er inderdaad eenvoudiger van, maar het belemmert de bijbelstudie.

3 Mozes zei tegen het volk:
Deze dag moeten jullie in ere houden!
De dag dat jullie Egypte, het slavenbestaan, hebben verlaten.
Want met grote kracht heeft JHWH jullie van hier laten weggaan.
Iets dat gegist is mag er niet gegeten worden.
4Vandaag vertrekken jullie, in de maand Abib.
6Zeven dagen moet je matses eten.
Op de zevende dag is er dan een feest voor JHWH. –

Dat is het feest van de herinnering aan de bevrijding uit slavernij. Daarover moet je aan de kinderen uitleg geven. Zij kunnen immers zelf zien dat er een bijzonder ritueel plaats vindt en stellen dan vragen.

8Op die dag moet jij aan je zoon vertellen:
Dit is om wat JHWH voor mij heeft gedaan, toen ik uit Egypte vertrok.
9Het moet voor jou een teken zijn op je hand
en een herinnering tussen je ogen,
opdat je de instructie van JHWH op de lippen zult hebben.
Want met grote kracht heeft JHWH jou uit Egypte bevrijd.

Wat de instructie van vers 9 precies bedoelt, weten we niet. Het lijkt op Deut. 6:6-8. Is dit het begin van de Joodse traditie van het dragen van gebedsriemen?
Pas na deze aanwijzingen spreekt Mozes over de wijding van de eerstgeborenen, van mens en dier.

11Wanneer JHWH jou dan gebracht heeft naar het land van de Kanaäniet,
zoals hij aan jou en jouw vaders heeft gezworen en hij het aan jou heeft gegeven,
12dan moet je elke eerstgeborene van een moederschoot voor JHWH bestemmen.
Elke eerstgeboren worp bij het vee dat je hebt, de mannelijke, hoort aan JHWH.
13En elke eerstgeboren ezel moet je vrijkopen met een schaap of geit.
Maar als je het niet vrijkoopt, moet je het dier de nek breken.

Het is heel waarschijnlijk dat zulke rituelen al veel langer bestonden, als onderdeel van de religie in het dagelijks bestaan: bloedrituelen voor de afweer tegen boze krachten, de beleving van de seizoenen, de nieuwe oogst, de geboorte van jonge dieren. We kennen ze ook van andere religies in de oudheid. Het hoort allemaal bij de menselijke ervaringen.
Maar nu worden die rituelen uit de sfeer van de religieuze beleving van de natuur getrokken en krijgen ze een eigen rol in de geschiedenis van God met zijn volk. De seizoenen en de regelmaat in de kosmos die mensen vieren, komen niet van moeder natuur, ze horen bij het werk van JHWH, de schepper van hemel en aarde.
Maar Hij is ook degene die Israël bevrijdde uit de slavernij en daar wordt alles anders van, ook de godsdienst. Die nieuwe betekenis van oer-rituelen, dat is het bijzondere dat aan de kinderen moet worden uitgelegd.

14Wanneer dan later je zoon je vraagt:
Wat betekent dit?
Dan moet je tegen hem zeggen:
Met grote kracht heeft JHWH ons bevrijd uit Egypte, uit het slavenbestaan.
15En toen Farao te bot bleef om ons te laten gaan,
doodde JHWH alle eerstgeborenen in het land Egypte,
van de eerstgeboren mensen tot en met de eerstgeboren dieren.
Dat is de reden waarom ik nu elke mannelijke eerstgeborene aan JHWH offer,
maar elke eerstgeborene van mijn zonen vrijkoop.
16Dus moet er een teken zijn aan je hand
en een merkteken tussen je ogen,
dat JHWH ons met grote kracht uit Egypte heeft bevrijd.

Religie weet wel wat ritueel is en regelmaat, maar niet goed wat geschiedenis is. JHWH wel. Hij is degene die de machtsverhoudingen en de religieuze orde doorbreekt en iets nieuws begint met zijn volk. Dat moet gevierd worden.
Liturgie heeft daarom iets paradoxaals. Feesten worden steeds weer herhaald, maar ze brengen zelf niets tot stand. Hun doel is om het nieuwe vast te houden en weer mee te maken: God heeft ons bevrijd.
Dat ‘vasthouden’ houden mensen niet altijd vol. In onze tijd zien we de verschuiving van ‘de leer van de kerk’, naar ‘religieuze beleving’. Geloven gaat niet alleen met het verstand, maar via alle zintuigen, zeggen we dan. Natuurlijk is dat zo, lees Exodus 13. En als iemand afscheid wil nemen van een verstandelijke geloofsopvoeding zonder beleving, wie zal het verbieden? Maar toch, religieuze beleving heeft alleen inhoud als die, net als in de Exodusverhalen, een plek heeft binnen verhaal en herinnering. Je moet zo onthouden wie je bent en dat in de liturgie kunnen voordoen en uitleggen aan de volgende generatie, zegt Mozes. Anders blijft het bij jouw eigen, individuele religieuze kick.

Hardvochtig
Dat is trouwens geen moderne discussie. In het Oude Testament liepen de profeten tegen hetzelfde probleem op: herinnering in conflict met religie en beleving.
Antieke religies kenden kinderoffers. In extreme omstandigheden, als de goden kennelijk tevredengesteld moesten worden, waren mensen bereid om hun kind te offeren (2Kon. 3.27; 2Kon. 16.3; 2Kon. 21:6; Micha 6:7). Jeremia maakt zich er kwaad over (Jer. 7:31). De profeet Ezechiël (Ez. 20) vertelt dat God uiteindelijk zelf Israël liet ervaren hoe hardvochtig religie wordt, als je de bevrijding uit Egypte vergeet: “Ik heb jullie slechte aanwijzingen gegeven. Jullie gingen kinderen offeren” (Ez. 20:25).
De aanwijzingen in Exodus 13:14-16 hebben kennelijk al deze harde religieuze ervaringen als achtergrond en willen herinnering en liturgie weer in balans brengen. God heeft, na Egypte, recht op de eerstgeborene, maar de wet zegt dat je die moet vrijkopen. Dat is iets om je kinderen duidelijk te maken, zegt Mozes.  

Dr. Eep Talstra is emeritus hoogleraar Oude Testament aan de Vrije Universiteit

Dit commentaar is eerst in CW opinie verschenen, zie:www.cw-opinie.nl Wij danken de redactie voor de mogelijkheid dit commentaar op onze site te kunnen plaatsten