Exodus 14 en Exodus 15 noemen JHWH een krijger. Als Israël angstig het leger van de Farao ziet naderen, zegt Mozes: ‘JHWH zal voor jullie vechten.’ En als de Egyptische strijdwagens vast komen te zitten, roepen ze hetzelfde: ‘JHWH vecht voor Israël.’ Zodat in hoofdstuk 15 Mozes zingt: ‘Een krijger is JHWH.’
Kan dat? Kun je zo over God praten? De seculiere maatschappij die godsdienst ziet als oneerlijke belangenbehartiging of een geheime agenda van bepaalde groepen, kan dit alleen maar gevaarlijk vinden. Als je dan toch een god nodig hebt, zorg er dan wel voor dat die moreel deugt.
Mensen met een geloof moeten zich vaak haasten om uit te leggen dat hun godsdienst toch echt een godsdienst van vrede is. En even vaak is dat niet meer dan een verplichte mantra tegen de publieke argwaan. Maar ja, als ze jou achterna zitten vanwege je godsdienst, helpen zulke brave verklaringen niet zo erg — vraag het maar aan de Jezidi’s en de Oeigoeren, of aan groepen Joden en christenen.

Exodus 14
13Mozes zei tegen het volk,
“Wees niet bang. Stel je op en zie dan de redding door JHWH
die hij vandaag voor jullie tot stand gaat brengen.
Want, wat jullie hebben gezien, die Egyptenaren vandaag,
die zullen jullie nooit meer terug zien.
14JHWH zal voor jullie vechten en jullie kunnen zwijgen.”

Intussen is het wel iets om over te discussiëren, omdat godsdienst als legitimatie van geweld ons maar al te bekend is. Is dat ook wat hier gebeurt? Als je zeker weet dat God niet bestaat, moet je dat wel denken. Maar Exodus heeft het onbekommerd over God als partij in het geding. Nieuwsgierig verder lezen kan geen kwaad.

24In de morgenwake richtte JHWH, in de vuurzuil en de wolk,
zijn aandacht op het leger van Egypte
en hij bracht het leger van Egypte in verwarring.
25Hij ontregelde de wielen van zijn wagens en liet hem moeizaam vooruitkomen.
Egypte zei:
“Ik moet vluchten voor Israël, want JHWH vecht voor hen tegen Egypte.”

JHWH als krijger is een antwoord op Israëls angst dat de bevrijding uit Egypte ‘fake’ was en dat ze terug moeten in slavernij. Wanneer God zich verbindt aan mensen, de kinderen van Israël, gebeurt er meer dan spiritualiteit en hoge idealen. Dan ontstaat er conflict, omdat hij de traditionele machtsverhoudingen niet serieus neemt.
Draagt God dan de kleuren van de betere club? Nee, zegt Mozes. Hij strijdt voor jullie en jullie kunnen rustig blijven. Jullie vechten niet mee en Hij vecht ook niet namens jullie. De schepper van hemel en aarde heeft een conflict met de goden en de claims van de groten der aarde.
Het Oude Testament heeft een eigen manier om positie te kiezen tussen de godsdiensten van de oude wereld. Religieuze teksten uit de oude Kanaänitische godsdiensten vertellen over de strijd tussen de oerkrachten: Baäl, de stormgod, tegenover de Zee, de god van chaos en onderwereld.
Er is een conflict op leven en dood gaande tussen de goden, ongeveer zoals nu tussen de grootmachten, of ze nu China heten of Google.

Geen ‘we are the champions’

De taal van die oude godsdiensten is ook de taal van de bijbel. God is niet tijdloos. Maar één ding is er anders. In Exodus 14 en 15 is de zee niet een godheid, maar het terrein waarop JHWH zijn macht als schepper toont en zo zijn volk in leven houdt. De Egyptenaren beseffen het, te laat: ‘We moeten vluchten, JHWH strijdt voor Israël.’
Daarom zijn de liederen van Mozes en Mirjam in Exodus 15 niet van het type: ‘We are the champions.’ Dat is moderne religie. Het lied gaat niet over ‘wij’ tegenover ‘zij’, maar over JHWH, de krijger.

Exodus 15
1Dan zingt Mozes met de kinderen van Israël dit lied over JHWH.
Ze zeiden:
“Ik wil zingen over JHWH omdat hij zo hoog verheven is.
2Paard en ruiter heeft hij de zee in gedreven.
Mijn kracht en mijn lied is Jah,
Hij werd mijn redding.
Deze is mijn God, ik wil hem prijzen.
De God van mijn vader, ik wil hem verhogen.
3JHWH is een krijger, JHWH is zijn naam.”

‘Jah’ is een korte vorm van de Godsnaam. Vers 1 begint in de tegenwoordige tijd. Dat gebeurt vaker bij teksten op een scharnierpunt in een boek.
Dan klinkt ook de echte verwondering: de schepper van hemel en aarde, die ook al de God van de vorige generatie was, is echt anders dan alles wat goden heet.

11Wie is als U onder de goden, JHWH?
Wie is als U, glorieus in heiligheid, ontzagwekkend in grote daden;
Die iets ongelooflijks tot stand brengt?

13U hebt in uw trouw, het volk geleid dat U hebt bevrijd,
door uw kracht gebracht naar uw heilige verblijf.

Vers 13 geeft al aan hoe God met zijn volk verder gaat. Ook dat thema kennen we uit de oude religies. De overwinnende godheid vestigt zich als koning in zijn heilige paleis. De wereldorde is gered.
Opnieuw gaat het net even anders: JHWH neemt wel zijn volk mee, voor het oog van de andere volken. Vele teksten lang zal nog blijken wat een waagstuk dat eigenlijk was.

14Volken hebben het gehoord, ze sidderen,
…
16Angst en grote schrik overvalt hen,
door uw grote macht worden ze als versteend,
totdat uw volk overtrekt, JHWH,
totdat het volk overtrekt, dat U hebt verworven.
17Breng hen en plant hen op de berg die uw eigendom is,
de plaats die U tot uw verblijf hebt gemaakt, JHWH,
het heiligdom dat uw handen hebben gevestigd.
18JHWH zal koning zijn voor eeuwig en altijd.

Het lied is liturgie, gezongen door vele generaties later, tot en met de eredienst in de tempel van Jeruzalem. JHWH, koning voor altijd.

Echte mensen

Ook dan moeten we aandachtig verder lezen. Liturgie is lofzang, maar ook erkenning. Psalm 78 bijvoorbeeld heeft veel tekst gemeen met Exodus 15, maar vertelt ook eerlijk verder over Gods waagstuk met mensen. Exodus 15 is ons erfstuk, zeker: JHWH is begonnen met bevrijden en redden.
Maar de krijger zal steeds weer opschrikken (Psalm 78:65) om zijn volk opnieuw in leven te houden. Een strijd die nog vele fasen kent, omdat Israël uit echte mensen bestaat, die voortdurend soepel schakelen tussen JHWH en de goden van de volken. Klinkt niet onbekend.
Dat besef, dat JHWH de goden van macht en wereldorde wel kan verslaan, maar dat het oneindig veel moeilijker is om het leven van mensen heel te houden, was altijd een goede reden om in de liturgie bij het dopen van kinderen nog weer eens terug te denken aan ‘de krijger’ bij de zee, die de kinderen van Israël redde.
Zijn bevrijde mensen dan ook betere mensen? Nee, heeft God met pijn moeten ervaren. Maar als je lang doorleest, kun je zien dat hij niet van ophouden weet.

Dr. Eep Talstra is emeritus hoogleraar Oude Testament aan de Vrije Universiteit

Dit commentaar is eerst in CW opinie verschenen, zie:www.cw-opinie.nl Wij danken de redactie voor de mogelijkheid dit commentaar op onze site te kunnen plaatsten