Lange tijd was ‘traditie’ iets van vroeger, iets dat nu toch eigenlijk maar eens voorbij moest zijn. Maar die gedachte is ook al weer voorbij. Tradities worden weer levend, of ze worden bedacht, zodra mensen zich bedreigd voelen.
Houvast moet er zijn, ik wil ergens bij horen. Maar zoiets werkt alleen als je ook nog weet welk verhaal er achter een traditie staat. En dat gaat niet altijd goed. Waarom doen we aan kerstdiners? ‘Omdat het december is’, roept de supermarkt. Tsja, nu u het zegt … Heel diepzinnig. Moeten we nu daarvoor ‘de joods-christelijke traditie’ weer oppoetsen?
Over een paar maanden is het weer Pasen. Vanwege het aloude eieren-verstopfeest dat al ‘eeuwen’ traditie is? Commercieel nepnieuws zonder verhaal. Hoe leger de tradities, des te fanatieker worden ze verdedigd.

Bevrijd uit slavernij
Gewoon bijbellezen wil wel eens helpen. Waarom is er de traditie van het Paasfeest?
‘Omdat ik jullie heb bevrijd uit de slavernij’, zegt Exodus 12 en daarna zegt op een wat andere manier het boek Deuteronomium dat ook en daarna weer op een andere manier ook de Evangeliën, enzovoort. Tradities en levensverhalen horen bij elkaar. Maar alleen als het ook werkelijk levensverhalen zijn. Dat is te zien aan de vele teksten over Pesach. Die zijn sterk, maar niet star. Ze zijn sterk, omdat ze Israël een herinnering geven, een liturgie om te vieren: de Paasmaaltijd. Ook omdat ze een identiteit geven: ‘jullie zijn mijn volk en geen slaven meer’, zoals dat al klonk vanaf Exodus 3:10 en 6:5.
Tegelijkertijd zijn de teksten niet star, want levensverhalen staan immers nooit stil. Dat zie je aan de tekst van Exodus 12, maar ook aan andere teksten met regelingen voor de viering van Pesach, bijvoorbeeld in Leviticus 23 en Deuteronomium 16. De regelingen zijn steeds weer een beetje anders.
In de tekst van Exodus 12 is zichtbaar hoe herinnering en liturgie samen één verhaal zijn geworden.

12Ik zal in deze nacht door het land Egypte heen gaan …
16Op de eerste dag en op de zevende dag moeten jullie een heilige bijeenkomst houden …

De herinnering aan de bevrijding gaat over de ene nacht van de uittocht, maar de viering van Pesach gaat over een feest van minstens één week.
Dat past niet allemaal in een documentaire over de uittocht uit Egypte, maar het past wel als viering door de vele generaties daarna. Vandaar kennelijk ook allerlei andere verschillen in de tekst. Bijvoorbeeld deze:
Bij de instructie voor het Pesachmaal staat dat de Israëlieten in huis moeten blijven.

22‘En jullie mogen niet naar buiten gaan,
niemand mag de deur van zijn huis uit gaan, tot aan de morgen.’

Maar toch gebeurt dat wel.

31Farao riep Mozes en Aäron in de nacht.

Hij geeft ze opdracht om te vertrekken. En ze gaan, in haast, in de nacht.

42Een nacht van waken was dit voor JHWH,

zo vat de verteller het samen. Niet een hele week dus.
Maar tussendoor staan in vers 17 — 20 ook aanwijzingen voor het feest van de matses, de ongezuurde broden, die Israël moet eten, een week lang. Dat is duidelijk liturgie voor later, zoals bijvoorbeeld de wetgeving in Leviticus 23 laat zien, want het verhaal in Exodus 12 loopt wat anders. Daar vertelt vers 39 over de matses pas ná de nacht van het vertrek uit Egypte. Vanwege de haast van het vertrek was het deeg nog niet gerezen, zodat men wel ongezuurde broden moest eten.

Levende traditie
Zo is zichtbaar dat Pesach een levende traditie is die met de tijd mee gevormd werd. In Deuteronomium 16 zijn de opdrachten opnieuw iets anders. Er mogen bijvoorbeeld ook andere offerdieren worden geslacht dan een lam, ze hoeven niet uitsluitend te worden geroosterd. Het tijdstip van Pesach is niet meer het begin van de kalender, zoals in Exodus 12. Volgende generaties konden het Pesach vieren in een nieuwe situatie. Het was een levende traditie. Maar levensverhalen zijn ook kwetsbaar. Verhalen en herinneringen kunnen zoek raken, of overbodig gaan lijken, zoals in onze maatschappij. Met een crisis komen ze dan weer naar boven. Wie waren we ook al weer?
In de bijbel gaat dat net zo. Het boek Koningen vertelt over koning Josia die de tempel in Jeruzalem reinigt van alle godenbeelden die daar inmiddels waren terecht gekomen. Crisis. Daarna wordt ook opnieuw Pesach gevierd. Maar, staat erbij: zo was Pesach al heel lang niet gevierd. Sinds de tijd van de Rechters niet, volgens 2 Koningen 23:22, of sinds de tijd van Samuël niet, volgens 2 Kronieken 35:18.

Pijnlijk en dramatisch
Kwetsbare levensverhalen, dat geldt ook van de inhoud. De bijbel heeft het niet over moreel hoogstaande oud-oosterse wijsheden, maar vaak wel over pijnlijke en dramatische ervaringen. In Exodus 4-12 lazen we over het gevecht van JHWH en de goden van Egypte om het leven van Israël, zijn eerstgeboren zoon. Ex. 4:22,23 ‘Als jij, goddelijke Farao, mijn eerstgeboren zoon doodt, dat dood ik die van Egypte’. Het komt tot een steeds intensere competitie van wondertekenen tussen Mozes en de magiërs. Dat gaat door tot en met de laatste slag: de dood van de eerstgeborenen.
Hoort dat ook bij God? Ja. Bijbeluitleggers voelen altijd de morele druk om het optreden van JHWH ‘goed te praten’. Dus zoeken we een redenering waar we JHWH in kunnen passen: God mag veel meer dan wij, want de dood van de Egyptische eerstgeborenen diende een hoger doel, de redding van Israël.
Of, je kunt ook proberen aan de morele druk te ontsnappen door God buiten de mensenwereld te houden. Daar is een mooie term voor, theologia negativa: wij weten alleen wat God níet is. Dus ondanks Exodus 12 houden we vol: hij doodt geen mensen, want zulke teksten zijn alleen maar antieke religie.
Maar zo kom je uit bij studeerkamergeleerdheid, tijdloze algemeenheden over God. Dat helpt niet, want de teksten praten niet in algemeenheden over God, ze geven ons bladzijden uit het levensverhaal van JHWH en zijn volk, ook als het zwarte bladzijden zijn. Het gaat over de God van Israël die het in de gewone wereld moest zien vol te houden en het leven van zijn kinderen redden. Je mag zo’n bladzijde afkeuren, omdat het een zwarte bladzijde is, maar je kunt er geen algemeenheid van maken.

Geen beleidsplan
Het levensverhaal van JHWH en zijn volk is geen beleidsplan. Immers, ook dit levens-verhaal liep al weer anders toen JHWH concludeerde dat Israël hem toch niet vertrouwde en dat hij zijn volk beter maar weer naar Egypte zou kunnen terugsturen (Deuteronomium 28:68). Maar het ging opnieuw weer verder toen God tegen de profeet Jeremia (23:7) zei: ‘jullie zullen niet meer spreken over JHWH die ons uit Egypte haalde, maar over JHWH die ons uit ballingschap heeft teruggehaald’. Echt traditioneel is God kennelijk niet.
Op die manier is Pesach ook tot Paasfeest geworden in de christelijke gemeente. De dood van Jezus is het centrale gegeven, het begin van de bevrijding tot een nieuw leven.
Bij Mattheüs en Lucas is de Pesachmaaltijd met het breken van het brood en het drinken van de wijn het fundamentele verhaal voor de christelijke liturgie. Bij Johannes ligt de nadruk op Jezus zelf als het Paaslam, waardoor niet de maaltijd maar de kruisdood het centrale verhaal wordt. Johannes 19:36 citeert uit Exodus 12:46 waar van het Paaslam wordt gezegd: ‘jullie mogen van het lam geen been breken’. Tradities zijn geen zelfbedachte ideologie. Ze zijn een geschenk van God die niet opgeeft en dus zijn ze beweeglijk als het leven zelf.


Dr. Eep Talstra is emeritus hoogleraar Oude Testament aan de Vrije Universiteit

Dit commentaar is eerst in CW opinie verschenen, zie: www.cw-opinie.nl. Wij danken de redactie voor de mogelijkheid dit commentaar op onze site te kunnen plaatsten